[ Pobierz całość w formacie PDF ]
.Bihayê êzing, odunun fiyatÈ.AÇIKLAMA I.Bununla birlikte, karÒÈlaÒmasÈ kesintiye neden olan ikisözcükten birincisi tek heceli bir edat, bir zamir, bir iÒaret sÈfatÈ, vb oldufiuzaman son ünlüsü düÒme efiilimi gösterir.Ör.: Vê êvarê, bu akÒam Òöyle okunur: v êvarê.Bi izna te, müsaadenle, Òöyle okunur: b izna te.Ji aliyê din, öte yandan, j aliyê din.Sözcüklerin içinde kesintiye ender rastlanÈr.RastlandÈfiÈnda da aÒafiÈdakinedenlerin birinden ileri gelir:1.Ëranca kökenli sözcüklerin içinden bir ünsüzün düÒmesi.Ör.: Paîz, sonbahar, pehîz ya da payîz den.Roava, BatÈ, gün batÈÒÈ, rojava dan.2.Arapçadan alÈnma sözcüklerden bir ayÈn ( ) ya da hemze ( ) nindüÒmesi.Ör.: Siûd, Òans (Ar.).Îane, yardÈm (Ar.).Qaîl, rÈza gösteren (Ar.).Miamele, iÒlem (Ar.).3.BileÒik bir sözcüfiün içinde, rastlantÈ sonucu iki ünlünün yan yanagelmesi.Ör.: DilbiêÒ, üzüntülü.Bêesas, temelsiz.Dûajo, çoban yamafiÈ. 42 Gramm.22 11/01/99 12:56 Page 43AÇIKLAMA II.Kesintiye nispeten yakÈn zamandan beri hoÒgörü gösteril-difii anlaÒÈlÈyor.Gerçekten, dil, çofiu hallerde, gerek bir ünlüyü atarak (ör.aya da ê ile baÒlayan fiillerin çekiminde di ve bi fiil örneklerindeki i nindüÒmesi), gerek bir bafilantÈ ünsüzü kullanarak (ör.durum bildiren takÈ veçekim ekleri önüne y gelmesi) kesintiden sakÈnmaya çalÈÒÈr.64.ËkileÒme.Kürtçede ünsüzlerin ikileÒmesine cevaz yoktur.AynÈ çÈkÈÒnoktasÈndan gelen iki ünsüz (örnefiin iki t, iki l, iki d, vb.) art arda geldifiizaman yalnÈz biri telaffuz edilir.Ör.: Xurt, kuvvetli den, xurt-tir yerine, xurtir.Rast, dofiru dan, rast-tir yerine, rastir.PaÒ-Òîv, gece yemefii yerine paÒîv.BaÒ-Òev, iyi geceler yerine baÒev.Yek-kîte, tek hece yerine, yekîte.Bu örneklerde görüldüfiü gibi, ikinci ünsüzün düÒmesi, bileÒik ya dasonek almÈÒ bir sözcükten süreklilik kazanmÈÒsa yazÈmda da yer alÈr.Buna karÒÈlÈk, rastlantÈ sonucu, bir cümlede, birincisi bir ünsüzle sonaerer ve ikincisi aynÈ ünsüzle baÒlayan iki sözcük karÒÈlaÒmÈÒ bulunuyorsa,yazÈmda hiçbir defiiÒiklik olmaz."öyle yazÈlÈr :Di gund de, köyde, ama Òöyle telaffuz edilir: di gund de.Ji gayê gewir re, beyaz sÈfiÈra, ama Òöyle telaffuz edilir: ji gayê gew re.Dengbêj jî hene, ÒarkÈcÈlar da var, ama Òöyle telaffuz edilir : dengbê jîhene.Ev her du gund bi hev ve ne, bu iki köy bitiÒiktir, ama Òöyle telaffuzedilir :Ev her du gund bi he ve ne.6 5.Bir önceki paragrafta belirtilen kurala uygun olarak, defiiÒik ikiünsüz yan yana gelip de bunlardan biri ötekini özümlerse, varlÈfiÈnÈ koruyanasla ikileÒmez.Özümlenen ünsüzün kayboluÒu süreklilik kazandÈfiÈ taktirde yazÈda dagösterilmeyerek belirtilir (bileÒik ya da sonek almÈÒ sözcükler). 43 Gramm.22 11/01/99 12:56 Page 44Ör.: PiÒt-dawî yerine, piÒdawî, yeniden dofiuÒ (roja piÒdawiyê de).Rind-tir, rind in, karÒÈlaÒtÈrÈlmasÈ, yerine rintir.Dewlemend-tir, dewlemend, zengin in karÒÈlaÒtÈrmalÈsÈ yerinedewlementir.Ama, ez ji kû zanim, yazÈlÈr, e ji kû zanim, okunur.66.Metatez ya da göçüÒme.Oldukça yaygÈn bir olgudur.Birkaç örnekverecefiiz:Desgirtî (destgirtî den) yerine, dergistî, niÒanlÈ.Nîvro yerine, nîrvo, öfile.Berf yerine, befir, kar.Qehbik, kahpe ( kebih kökünden).Bu bakÈmdan hevrîÒim, ipek (öteki biçimleri: hevrêÒim, hevrûÒim),Farsça ( )ibriÒim, sözcüfiünün evrimi de ilginçtir, metatez yoluylah e v i r m ê Ò verdifii gibi ardÈndan hermîÒ, harmîÒ, ermiÒ b i ç i m l e r i n edönüÒür.FONEMLERËN DÜÒMESË VE BÜZÜLME6 7.Kürt dehasÈnÈn dil konusundaki en belirgin özellifii kelimelerin dur-madan kÈsaltÈlarak özleÒtirilmesidir.Bu efiilim özellikle bu dilin sentaksÈ(sözdizimi) incelendifii zaman daha iyi ortaya çÈkacaktÈr.Ama bu olguyu,aÒafiÈdaki paragraflarda ele alÈnacak olan kurallar bakÈmÈndan daha ÒimdidenbaÒlayarak belirtmekte yarar var.Kürtçe her sözcük, dofial evriminebakÈlÈrsa, son derece yofiunlaÒma efiilimi gösterir, öyle ki; olasÈ en kalabalÈkses sayÈsÈnÈ gittikçe azaltarak tek heceye inmeye çalÈÒÈr.Bu süreç bazen bazÈöfielerin düpedüz kaldÈrÈlÈp atÈlmasÈyla, bazen büzülmeyle safilanÈr.Bu çeÒitliolgularÈ birer birer ele alacafiÈz.68.Ünlülerin düÒmesi.Uzun ünlülerin temasÈ sÈrasÈnda i nin ve e nindüÒmesine daha önce iÒaret etmiÒtik (bk.par.8 ve 9)."imdi kÈsa ve uzunünlülerin düÒmesinin baÒka örneklerini sunuyoruz:Rizyanik yerine, rizyang, rezene.Dargerînek yerine, dargering, sarmaÒÈk.Alîgûsk yerine, argûÒk, altçenenin arka kenarÈ.Parûxan yerine, parxan, serbest kaburga. 44 Gramm.22 11/01/99 12:56 Page 4569.Ünsüzlerin düÒmesi.T, j, k, h, l, n bakÈmÈndan daha önce verilenörnekler hakkÈnda 44, 47, 52, 58,59 ve 40.paragraflara bakÈlabilir.Bu çeÒitli ünsüz atÈmlarÈ genelikle birçok ünsüzden oluÒan harf gru-plarÈnÈ hafifletmek efiiliminden dofiar :a) S ö z c ü k l e r i n i ç i n d e n ü n s ü z d ü Ò m e s i.Ör.: Destgeh yerine, desgeh, aygÈt, tezgâh.Dotmam yerine, domam, amca kÈzÈ.Destmal yerine, desmal, mendil.Cêndîk yerine, cênîk, Òakak.Binçeng yerine, biçeng, koltukaltÈ.Cehwar yerine, cihar, dafiarcÈk.b) S ö z c ü k l e r i n s o n u n d a n ü n s ü z d ü Ò m e s i.Genellikle sonek iki ünsüzün ikincisi düÒer.Ör.: YekÒemb yerine, yekÒem, pazar.Port yerine, por, saç.Bend yerine, ben, bafi.Berçavik, yerine, berçav, gözlük.Erzînik yerine, erzîn, çene.Girs yerine, gir, iri.Sondaki iki ünsüzden birincinin düÒmesine iliÒkin de birkaç örnek veri-le-bilir :Zengelork yerine, zengelok, âdemelmasÈ.Pêping (pêpeling den) yerine, pêpik, derece.70.Fonem gruplarÈnÈn düÒmesi.Birçok durumda, düÒen harfler yalnÈzayrÈ ünlüler ya da ünsüzler defiil, birlikte atÈlan birçok fonem olabilir.Bu gibidefiiÒiklikler genelikle üç ya da daha çok heceden oluÒan bileÒik sözcüklerdeolur ve onlarÈ iki ya da üç heceli duruma getirir.Ör.: Mastar eki -ayîn, îhan yerine -an fonemi geçer.Nihêrîn olur nêrîn, bakmak.Gurçîlik olur gurçik, böbrek.Agir olur ar, ateÒ. 45 Gramm.22 11/01/99 12:56 Page 46Tevna pîrikê olur, tevnepîrk, örümcek afiÈ.Zêringer olur, zêrker, kuyumcu.Peransû olur, parsû, kaburga.Mezintir olur, mestir, daha büyük."emsedîn olur, "emdîn, özel ad.71.Büzülme.Büzülme olgularÈ arasÈnda Òunlar sayÈlabilir:a) RastlantÈ sonucu yan yana gelen fonemler (edat ve zamir, önfiil ve fiil,vb.).BunlarÈn en önemlileri daha önce incelenmiÒti (par.25, 27, 32).b) Daha önce par.66 da belirtilen kural gerefiince sözcüklerin içinde sürek-lilik kazanan durumlar.BunlarÈn hepsi, uzun ünlüler lehine (genellikle kÈsa)ünlü ve ünsüzden oluÒan sabit bazÈ gruplarÈn atÈlmasÈ sonucunu dofiurur.AÒafiÈdaki tablolar, genel olarak daha tutucu olan bazÈ dafi afiÈzlarÈndaki(Botan, Hakkari, Behdinan ve hatta Tor Abdîn) biçimler ile ova lehçelerindekisözcükler karÒÈlaÒtÈrÈlarak düzenlenmiÒtir.Bu Òekilde saptanan örneklerin sayÈsÈve uygunlufiu öyledir ki, ona dayanÈlarak bu defiiÒikliklerin Kürt ünlü sisteminingeliÒmesinde bir aÒama sayÈlabilecefii yolunda bir kuram öne sürülebilir: bununiçin bilimsel yayÈnlar beklenmelidir ve bu arada söz konusu defiiÒikliklerin Arapve Fars kökenli sözcüklerde çok belirgin oldufiu söylenebilir.Buna göre -eh, -we-, -ehe-, -ehi- yerine a geçer.Ör.: Kehnî olur, kanî, kaynak, çeÒme.Pehtin olur, patin, piÒirmek.Dehnû olur, danû, dövme.DehÒik, olur, daÒik, sÈpa.Cehnî olur, canî, tay.Reh olur, ra damar, sinir.Behjo olur, bajo, ajotin fiilinin emir kipi.Behvêje olur, bavêje, avêtin in emir kipi.Behwer olur, bawer (bawer kirin, inanmak)."ehir olur, Òar, kent.Pehnî olur, panî, topuk
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Tematy
Index16. Medstar II, Uzdrowicielka Jedi (Michael Reaves, Steve Perry) 20 lat przed Era Powstania Imperium
Szczesliwy los 01 Nicola Cornick
Kazimierz Przerwa Tetmajer Na skalnym Podhalu
Suzanne Young Plaga samobojcow
Mikołaj i Aleksandra Massie Robert K
Gordon Alan Gildia Blaznow 01 Trzynasta noc
William Inboden Religion and American Foreign Policy, 1945 1960, The Soul of Containment (2008)
Chris Chegri Package Deal (epub)
Ziegesar Cecily von Plotkara 1
§ Palmer Michael Siostrzyczki